Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która chroni najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed całkowitym pominięciem ich w testamencie. Osobom uprawnionym przysługuje roszczenie o wypłatę określonej kwoty pieniężnej, nawet jeśli nie zostały uwzględnione w testamencie lub otrzymały znacznie mniejszy udział niż przysługiwałby im ustawowo. Zachowek nie jest „udziałem w spadku” w sensie ścisłym, lecz roszczeniem o zapłatę – ma zatem charakter majątkowy i pieniężny.
Instytucja zachowku została uregulowana w polskim Kodeksie cywilnym, w szczególności w art. 991–1011. To właśnie tam znajdziemy definicję, zasady ustalania wysokości, przypadki wyłączenia oraz kwestie związane z dochodzeniem zachowku. W praktyce sądowej przywołuje się również orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz komentarze doktrynalne. Warto wiedzieć, że sprawy o zachowek często budzą duże emocje i bywają skomplikowane, dlatego przygotowanie odpowiednich dokumentów i zrozumienie podstaw prawnych ma tu kluczowe znaczenie.
Kto jest uprawniony do zachowku?
Prawo do zachowku przysługuje najbliższym krewnym spadkodawcy, którzy – gdyby nie testament – dziedziczyliby na mocy ustawy. Zgodnie z art. 991 §1 Kodeksu cywilnego, są to:
- zstępni (czyli dzieci, wnuki, prawnuki),
- małżonek spadkodawcy,
- rodzice spadkodawcy – ale tylko wtedy, gdy spadkodawca nie miał zstępnych.
Warto podkreślić, że rodzeństwo, dalsi krewni czy osoby niespokrewnione nie są uprawnieni do zachowku, nawet jeśli utrzymywali bliskie relacje ze spadkodawcą.
Kiedy przysługuje zachowek?
Roszczenie o zachowek pojawia się w sytuacji, gdy osoba uprawniona do dziedziczenia została pominięta w testamencie albo otrzymała mniej, niż wynosi wartość przysługującego jej zachowku. W praktyce zachowek można dochodzić w następujących przypadkach:
- brak uwzględnienia w testamencie,
- powołanie do spadku innej osoby zamiast ustawowego spadkobiercy,
- przekazanie znaczącej części majątku w formie darowizn za życia spadkodawcy,
- nieproporcjonalne obdarowanie jednego z uprawnionych kosztem innych.
Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy) lub od momentu ogłoszenia testamentu – w zależności od okoliczności.
Wysokość zachowku
Wysokość zachowku zależy od wartości udziału spadkowego, jaki przypadłby osobie uprawnionej w dziedziczeniu ustawowym. Zachowek wynosi:
- 1/2 wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym,
- 2/3 tej wartości, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni.
Do ustalenia podstawy zachowku bierze się pod uwagę nie tylko skład masy spadkowej w chwili śmierci spadkodawcy, ale także niektóre darowizny dokonane za jego życia – w szczególności te na rzecz spadkobierców lub innych osób, jeżeli miały charakter znaczny i zostały dokonane w określonym czasie przed śmiercią.
Wyłączenia zachowku
Prawo do zachowku nie ma charakteru absolutnego. Istnieją sytuacje, w których osoba uprawniona może zostać go pozbawiona – w całości lub w części. Można to osiągnąć m.in. przez:
- wydziedziczenie – formalne pozbawienie prawa do zachowku w testamencie, ale tylko z ważnych przyczyn wskazanych w art. 1008 k.c. (np. rażąca niewdzięczność wobec spadkodawcy),
- niegodność dziedziczenia – stwierdzona przez sąd (np. jeśli spadkobierca dopuścił się przestępstwa przeciwko spadkodawcy),
- zrzeczenie się dziedziczenia – zawarcie umowy przed notariuszem jeszcze za życia spadkodawcy,
- odrzucenie spadku – osoba uprawniona, która odrzuci spadek, traci również prawo do zachowku.
Kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku?
Zachowek nie wypłaca się „z masy spadkowej” automatycznie – przysługuje on w formie roszczenia pieniężnego przeciwko konkretnym osobom. Odpowiedzialność za jego zapłatę ponoszą:
- Spadkobiercy testamentowi – jeśli otrzymali cały spadek z pominięciem uprawnionych.
- Obdarowani – osoby, które jeszcze za życia spadkodawcy otrzymały znaczne darowizny (np. mieszkanie, firmę), w zakresie, w jakim wpływa to na pomniejszenie udziałów uprawnionych.
- Zapisobiercy windykacyjni – jeśli otrzymali konkretne składniki majątku, np. nieruchomość.
W praktyce oznacza to, że osoby te mogą być pozwane o zapłatę odpowiedniej kwoty pieniężnej – a sąd, po analizie wartości spadku i darowizn, ustali, czy roszczenie jest zasadne.
Następnie podając imię i nazwisko dziecka należy w jego imieniu prosić o wyrażenie zgody na dokonanie czynności prawnej przekraczającej zwykły zarząd majątkiem małoletniego polegający na odrzuceniu spadku po zmarłym – wskazując również jej imię i nazwisko oraz datę śmierci.
Zachowek nie wypłaca się „z masy spadkowej” automatycznie – przysługuje on w formie roszczenia pieniężnego przeciwko konkretnym osobom. Odpowiedzialność za jego zapłatę ponoszą:
- Spadkobiercy testamentowi – jeśli otrzymali cały spadek z pominięciem uprawnionych.
- Obdarowani – osoby, które jeszcze za życia spadkodawcy otrzymały znaczne darowizny (np. mieszkanie, firmę), w zakresie, w jakim wpływa to na pomniejszenie udziałów uprawnionych.
- Zapisobiercy windykacyjni – jeśli otrzymali konkretne składniki majątku, np. nieruchomość.
W praktyce oznacza to, że osoby te mogą być pozwane o zapłatę odpowiedniej kwoty pieniężnej – a sąd, po analizie wartości spadku i darowizn, ustali, czy roszczenie jest zasadne.
Czy zachowek się dziedziczy?
Tak, roszczenie o zachowek podlega dziedziczeniu – ale tylko wtedy, gdy powstało przed śmiercią uprawnionego i nie uległo jeszcze przedawnieniu. Oznacza to, że jeśli osoba uprawniona do zachowku zmarła, a wcześniej nie zdążyła dochodzić swoich praw, jej spadkobiercy mogą przejąć to roszczenie i dochodzić go w ramach własnego dziedziczenia.
Co ważne, dziedziczy się nie „prawo do zachowku”, gdyż ma ono charakter osobisty, lecz konkretne roszczenie majątkowe – czyli kwotę, której mógłby dochodzić zmarły uprawniony, gdyby żył. Spadkobiercy muszą jednak pamiętać o zachowaniu terminu przedawnienia – również w ich przypadku roszczenie wygasa po 5 latach od momentu, w którym zachowek stał się wymagalny.
Potrzebują Państwo pomocy prawnej w sprawach spadkowych? Zapraszamy do kontaktu:
+48 574 400 366
+48 515 114 262
kancelaria@prawnik-rozwod.pl
Kancelarie prawne Franusz Mierzwiak
